هر عبارت یک کلمه مهم و کلیدی دارد. یکی از موضوعاتی مهم که باعث می شود، یک متن صحیح ادا نشود و از جذابیت لازم برخوردار نباشد، عدم تقطیع و آکسان گذاری درست است. این مقاله در سه قسمت آماده شده و روی سایت قرار گرفته است. 

از اساسی ترین و برجسته ترین موارد در موضوع فن بیان، تاکیدات کلامی است. در هنگام سخنرانی و سخنوری باید دانست که برای گفتن هر موضوع و مطلبی که متشکل از چندین جمله است، فقط یک جمله است که از اهمیت بیشتری برخوردار است و بار معنایی و عاطفی کلام و واژه را به دوش می کشد. بنابراین باید آن جمله را با تاکید بیشتری بیان نمود و به بیان ساده تر آن جمله را اکسان گذاری کرد و آن را نسبت به سایر جملات برجسته تر ادا کرد. بدون رعایت قوانین و قواعد آکسان گذاری برخورداری از فن بیان قوی و قدرتمند، امکان پذیر نیست.

قواعد تکیه و اکسان گذاری در زبان فارسی: ضمایر

1- در حروف استفهام و ضمایر پرسشی اگر جزء که و چه به تنهایی باشد تکیه و اکسان در همان جاست و اگر با جزء دیگری همراه باشد، گاه تکیه روی جزء اول یعنی همان که و چه است مانند: چرا، که را، چه کس، چقدر، چه اندازه. و گاهی تکیه و اکسان روی هجای آخر است مانند کجا، کدام

2- در ضمایر مبهم هرگاه به صورت ترکیب ساده باشند، مانند: برخی، بعضی، عده ای، گروهی، پاره ای، خیلی ها و .. تکیه و اکسان روی هجای ماقبل آخر است. و در ضمایر مبهم که جزءاول آن ها، همه، هر و هیچ باشد تکیه و اکسان روی هجای اول یا جزء اول ترکیب است مانند: همه کس، هرسال، هیچ کس،هر که، هر چه

نکته: در ضمایر پرسشی مبهم مانند هرکسی و یا همه کس آنجا که معنای هرکسی بدهد، تکیه و اکسان روی هجای اخر ترکیب است که البته در شعر کاربرد دارد. اما اگر همه کس به معنای همه افراد باشدف تکیه و اکسان روی هجای اول و یا جزء اول قرار می گیرد.

مانند:

هر کسی را نتوان گفت که صاحب نظر است

عشق بازی دگر و نفس پرستی دگر است (سعدی)

فرصت شمر طریقه رندی که این نشان

چون راه گنج بر همه کس آشکاره نیست (حافظ)

همه کس طالب یارند چه هشیار و چه مست

همه جا خانه عشق است چه مسجد چه کنشت (حافظ)

 

 

3- ضمایر منفصل در حکم اسم و صفت هستند و روی هجای آخر تکیه و اکسان می گیرند. مانند: من، تو، او و ما که البته تک هجایی هستند و شما، ایشان و آنها که روی هجای آخر، تکیه و اکسان می گیرند.

4- ضمایر متصل مفعولی حالت اضافی و متممی دارند و در حالت اضافه تکیه و اکسان نمی گیرند چون جزء آخر کلمه آن ها با کسره اضافه ترکیب می شود و هجای دیگری را به وجود می آورد که بی تکیه و بدون اکسان است و تکیه و اکسان به هجای ماقبل آن داده می شود. مانند: کتابت، بردشان. در مورد کتابت و ترکیب های مشابه باید دقت کرد. اگر تکیه و اکسان را به هجای آخر بدهید معنای کلمه تغییر می کند.

5- بیشترین اشتباهی که در رعایت جای تکیه و اکسان در کلمه می شود، در ضمیر متصل ت مفرد مخاطب است.این ضمیر مانند سایر ضمایر نظیر خود، مطلقا تکیه و اکسان نمی گیرد. ولی با کوچکترین اشتباه گوینده تکیه و اکسان هجای قبل به ت منتقل و معنای کلمه عوض می شود. مانند بیت:

نه وصلت دیده بودم کاشکی ای گل نه هجرانت

که جانم در جوانی سوخت، ای جانم به قربانت

 

 

قواعد تکیه و اکسان گذاری در زبان فارسی: پیشوند و پسوند

1- در تمامی ترکیب های پسوندی تکیه و اکسان روی هجای آخر قرار می گیرد. مانند:پهنا، درازا، دانا، گفتار، پدیدار، گرفتار، خوراکف خندان، سالانه، نمکدان، علفزار، رخسار، دانشکده، انسانیت، بدی، خوبی،دادگر، آخرین، زرینه، سیمین و …

نکته: موارد استثنا: پسوند آ در دریغا، خوشا، شگفتا، دردا، خرما، بادا و پسوند ی اگر به معنای نکره و وحدت باشد، مانند: مرغی، کتابی، دلی و … تکیه و اکسان روی هجای ماقبل آخر است.

2- پیشوند هایی که بر سر فعل می آید علاوه بر تکیه و اکسان فعل، خود نیز تکیه و اکسان می گیرد. مانند: درگذشت، بازداشت، برآورد ولی اگر همین افعال به معنای مصدری به کار روند مطابق قاعده تکیه و اکسان در هجای آخر است. مانند: درگذشت استاد

3- اگر پیشوند بر سر اسم یا مصدر یا صفت یا بن ماضی و مضارع قرار بگیرد، جز در موارد فعلی شدن، در بقیه موارد تابع قاعده اسما خواهد بود و تکیه و اکسان به هجای آخرین تعلق خواهد گرفت. مانند: بخرد، بنام، بهوش، بشکوه،بازرس، برخورد، بی دست و پا، درگذشت، درگیر، ناپدری، همکار، فراخور و …

 

 

نکته 1: بعضی از ترکیب های پیشوندی وقتی در حالت ناسزا و منادا قرار بگیرند، پیشوند آن ها تکیه بر می شود. مانند: نادان! ، نامردا! ، نااهل! ، بی معرفت! ، ورپریده! ، لامذهب!

نکته 2: در مورد منادا قرار گرفتن کلمات به ویژه در خواندن شعر، تکیه و اکسان روی ای نمی گذارند و چنین رسم شده است که ای را بدون تکیه و بدون اکسان ادا می کنند، ولی پس از آن را تکیه و اکسان می دهند. مانند: ای خدا که تکیه و اکسان بیشتر روی خ یعنی روی قسمت نخست کلمه واقع می شود. نمونه دیگر ای خداوند است که که تکیه و اکسان بعد از ای خواهد بود. حتی در بعضی مواقع، تکیه و اکسان از هجای اول و حتی دوم هم عبور می کند. همین طور است درباره ای پروردگار، ای عزیز، ای خردمند عاقل هشیار، ای غایب از نظر، ای عاشقان، الا ای همنشین دل

نکته 3: ولی کلمه یا مانند ای نیست و خود تکیه و اکسان می گیرد. مانند: یارب، یا علی و …

نکته 4: تکیه هجا در مورد الف ندا (الف آخر کلمه) که کلمه با آن منادا می شود مانند خداوندا، دلبرا، در مورد همه واژه ها یکسان نیست. مثلا در مورد خداوندا، تکیه و اکسان روی هجای ون است ولی تا ابتدای هجای دا هم ادامه پیدا می کند. همین طور است در مورد واژه های پروردگارا، عزیزا، نازنینا. اما در مورد کلمه هایی مانند دلبرا یا سرورا به دو صورت عمل می شود:

الف: گاهی مانند حالت قبلی تکیه و اکسان روی آخرین هجای اسم است به شرطی که معنای دیگری در زبان فارسی نداشته باشد(مانند یارا)

ب: گاهی تکیه و اکسان روی اولین هجا قرار می گیرد. مانند یارا، دلبرا که تکیه روی دل است. گاهی هم از آن عبور می کند و قسمتی از هجای بعدی را هم دربر می گیرد. مانند جانا، دلا، سرورا، عاشقا. در چنین مواردی در خوانش شعر و متن، نحوه استفاده از تکیه به ذوق و سلیقه مخاطب برمی گردد به شرطی که معنای کلمه را عوض نکند.