فن بیان به هر انسان مدرن امروزی در هر جایگاهی و با هر شغلی کمک می کند پله های موفقیت را سریع تر طی کند. برای آنکه بتوانیم به فن بیان خوبی دست پیدا کنیم ابتدا باید بدانیم که بیان چیست و از چه اجزایی تشکیل شده است؟ 

 

1-تمرین های صداسازی و تنفس

 صدا اولین مقوله مهمی است که در فن بیان با آن مواجه هستیم.  رسیدن به یک صدای استاندارد و حرفه ای در گفتار جز با تمارین صداسازی به صورت منظم و پیوسته امکان پذیر نیست.

اولین قدم برای انجام تمرین های صداسازی، تنفس صحیح است. اگر شما تنفس صحیح که در سخنرانی باید به صورت تنفس شکمی باشد را تمرین نکنید، قطعا دستیابی به یک صدای استاندارد و حرفه ای هم امکان پذیر نخواهد بود. در مورد نحوه تنفس صحیح، توضیحات مبسوطی در مقاله تنفس صحیح در سخنرانی داده ام. با مراجعه به این مقاله و ویدیوی آموزشی آن می توانید دانش و آگاهی خود را نسب به این موضوع تکمیل کنید.

 

 تنفس دیافراگمی

اما به طور خلاصه، شما باید در هنگام سخن گفتن از تنفس شکمی و دیافراگمی استفاده کنید تا هم حجم هوای بیشتری را در اختیار داشته باشید و هم کنترل 100 درصدی روی استفاده به جا و کنترل شده از نفس خود را داشته باشید. همان طور که می دانید در بدن انسان عامل ضربه زننده به تارهای صوتیِ حنجره، مانند سازهای بادی (نی، ساکسیفون، ترومپت و …) هوا است.  در نتیجه حجم هوا، شدت ضربه آن و همچنین سرعت ضربات هوا به تارهای صوتی حنجره، تعیین کننده قدرت صدای شماست.

روش تشخیص تنفس دیافراگمی از تنفس سینه ای

برای آنکه بدانید و متوجه بشوید که تنفستان صحیح است کافی است که یک دست خود را روی قفسه سینه و دست دیگر را روی شکم خود قرار دهید. سپس چند نفس عمیق بکشید. اگر هنگام دم قفسه سینه شما به سمت بالا حرکت می کند و شانه های شما به سمت بالا و عقب می رود، تنفس شما سینه ای است و باید برای اصلاح آن تمرینات تنفسی را انجام دهید.

 

 

تنفس صحیح در سخنرانی به این صورت است که قفسه سینه شما نباید به سمت بالا حرکت کند و به جای آن ناحیه شکمی است که به جلو و عقب می رود. برای انجام تمرین های تنفسی ابتدا باید به صورت خوابیده این تمرینات را انجام دهید. چون در این حالت تنفس شکمی راحت تر از تنفس سینه ای انجام می شود. و بعد از آن به مرور زمان می توانید در حالت نشسته و ایستاده هم این تمرینات را دنبال کنید.

نحوه انجام تمرینات تنفسی

برای انجام این تمرینات در ابتدا روی زمین دراز بکشید. سعی کنید روی موکت و یا فرش این کار را انجام دهید. برای این کار از زیراندازهای نرم مانند تشک و یا خوشخواب استفاده نکنید. روی زمین به صورت طاق باز دراز بکشید. پاهای خودتان را کمی خم کنید تا ستون فقرات شما در بهترین حالت و به صورت کامل روی زمین قرار بگیرد. یک دست خود را روی قفسه سینه و دست دیگر را روی شکم خود قرار دهید.

تمرین اول تنفس دیافراگمی

در اولین تمرین هوا را با سرعت به درون شش های خود بمکید و سپس با سرعت با صورت یک ها از دهان خود خارج کنید. به دو نکته هنگام انجام این تمرین دقت کنید. نکته اول این که مراقب باشید قفسه سینه شما هیچ حرکتی نداشته باشد و نکته دوم اینکه هوای درون شش ها را تا آخرین ذره خارج کنید.

مبتدیانی که این تمرین را انجام می دهند در ابتدا به دلیل ضعف عضلات ناحیه دیافراگم و عضلات بین دنده شکمی، دچار حالت سرفه می شوند. نگران نباشید با تمرینات منظم و تقویت این عضلات این مشکل برطرف می شود.

 

 

این تمرین را باید حداقل ده بار پشت سرهم تکرار کنید. این تمرین فشار زیادی به ناحیه شکمی و عضله دیافراگم و عضلات بین دنده ای وارد می کند. اگر هنگام انجام این تمرین احساس فشار در این نواحی نمی کنید، مطمئن باشید که این تمرین را درست انجام نمی دهید.

تمرین دوم تنفس دیافراگمی

دومین تمرین تنفسی که باید انجام دهید این است که بعد از انجام تمرین اول، در همان حالت درازکش، باز هم هوا را با سرعت بسیار زیاد وارد شش ها می کنیم و به عبارتی با یک مکش هوا را می بلعیم. ولی در این حالت بر خلاف تمرین اول که هوا را با سرعت و به صورت “هااااا” خارج می کردیم، این بار هوا را به آهستگی با ادای مصوت آ خارج می کنیم و تا تمام شدن نفس خود به این کار ادامه می دهیم.

در این تمرین باید سعی کنید به مرور زمان زمان تلفظ مصوت آ را افزایش دهید. هر چه این زمان بیشتر شود به معنای کنترل بیشتر شما روی هوایی است که از طریق تنفس به دست می آورید. این تمرین را هم حداقل 10 بار انجام دهید.

 

 تمرین های تنفسی نیاز به زمان دارند

البته تمرین های متنوع دیگری هم هستند که در این زمینه بسیار مفید است ولی برای شروع همین دو تمرین کفایت می کند. البته در نظر داشته باشید که برای اصلاح فرم تنفسی خود به مدت زمانی بین سه تا شش ماه نیاز دارید. در طول روز هنگام کار، غذا خوردن، کار کردن، حرف زدن و … روی تنفس خود تمرکز کنید و مراقب باشید که قفسه سینه تان حرکت نکند.

تمرکز و دقت در طول روز بسیار مهم است. مبتدیانی که شروع به تمرین می کنند در ابتدا فقط هنگام تمرین کردن و تمرکز کردن تنفس صحیحی دارند و در سایر زمان ها به فرم قبلی خود بر می گردند.

فراموش نکنید ذهن به مرور زمان تربیت می شود. تکرار تمرین ها و تمرکز ها، ذهن را به تنفس شکمی عادت می دهد. بعد از گذشت زمان کم کم شما متوجه می شوید که حتی در زمان هایی که تمرکز نکرده اید هم فرم تنفستان اصلاح شده است. تغییر نیاز به تمرین و تکرار و گذشت زمان دارد. به خودتان فرصت دهید و بعد از تغییرات ایجاد شده لذت ببرید. این تمرینات را باید به صورت نشسته و ایستاده هم انجام دهید.

 

 تمرینات صداسازی

نکته مهم در تمرینات صداسازی و تنفس این است که به جز عضلاتی که در تنفس و تولید صدا نقش دارند سایر عضلات مانند عضلات ناحیه گلو، گردن، شانه ها، دست ها و … باید در حالت غیرانقباضی قرار داشته باشند. انقباض های عضلانی بی مورد و غیر ضروری منجر به کاهش کیفیت صدا می شود.

تمرین بلندخوانی برای تقویت صدا

تنفس درست منجر به افزایش عمق و برد صدای شما می شود. تمرین بلندخوانی هم از جمله تمرین هایی است که می تواند به افزایش حجم صدای شما کمک کند. برای این منظور یک متن، شعر و یا هر نوشته دیگری را انتخاب کنید. سپس آن را با بلندترین صدایی که می توانید بخوانید.

 

نکته اول اینکه سعی کنید این تمرین را بعد از تمرینات تنفسی و صداسازی انجام دهید که صدای شما گرم شده باشد و آماده انجام این تمرین باشد. نکته دوم این که حداکثر زمان انجام این تمرین 4 تا 5 دقیقه است.

وقتی این تمرین را انجام می دهید بعد از چند دقیقه صدای شما اصطلاحا خروسی می شود. این نشان دهنده گرفتگی در تارهای صوتی حنجره است. به محض این که این اتفاق افتاد، این تمرین را متوقف کنید. باز هم تاکید می کنم این تمرین را یکبار در روز و آن هم بیشتر از 4 یا 5 دقیقه انجام ندهید.

در هنگام انجام تمرین های صداسازی و تنفسی همواره سعی کنید محیط گلو را مرطوب نگه دارید. برای این منظور می توانید از آب جوشیده ای که ولرم شده است استفاده کنید.

 

 تمرین فراز و فرود صدا

یکی از موارد مهمی که منجر به فن بیان قوی می شود فراز و فرود صداست. اگر هنگام صحبت کردن، فراز و فرود صدا وجود نداشته باشد و به عبارت دیگر صدا کاملا یکنواخت باشد، جذابیت سخن از بین می رود و باعث کسلی و و بی حوصلگی مخاطب می شود. همه ما معلمان مدرسه و یا اساتید دانشگاهی را که دارای صدای یکنواختی بودند را به خاطر داریم. 

تغییر اندازه صدا و فراز و فرود آن که البته باید متناسب با مفاهیم و موضوع سخن و سخنرانی باشد از نکات مهمی است که از نظر تکنیکی باید در تمرین های صداسازی لحاظ شود.

 

 تغییر اندازه صدا در موسیقی

تغییر اندازه صدا و فراز و فرود صدا هنگام سخن گفتن ریتم و موسیقی خاصی به سخن گفتن می دهد. همان طور که می دانید اساسا موسیقی هم به دلیل همین تغییر در اندازه صدا به وجود می آید.

به طور مثال اگر یک گام موسیقی مانند گام دوماژور که از هشت نت پیوسته دو/ر/می/فا/سل/لا/سی/دو تشکیل شده است را در نظر بگیرید مشاهده می کنید که هنگام خواندن این گام اندازه صدا از دو پایین تا دو بالا تغییر می کند و به تدریج بالا می رود و برعکس اگر اگر این گام را به صورت پایین رونده و از دو بالا به سمت دو پایین بخوانید این اندازه صدا به تدریج پایین می آید.

اساسا همین تغییر اندازه صدا است که موسیقی را ممکن می سازد. شما نمی توانید صرفا با تکرار یک نت و بدون تغییر اندازه صدا موسیقی بسازید. در سخن گفتن هم این نکته باید رعایت شود. اگر شما در کلام و گفتار هم بدون تغییر اندازه صدا سخن بگویید در واقع سخن شما فاقد ریتم و موسیقی لازم و در نتیجه فاقد زیبایی است. 

 

 تمرین آوازخوانی

تمرین دیگری که هم به باز شدن صدا و تقویت و پرورش آن کمک می کند و هم به تغییر اندازه صدا هنگام سخن گفتن کمک می کند، زمزمه کردن و خواندن ترانه های کلاسیک است. این امر باعث می شود که شما مجبور شوید اندازه صدای خود را با توجه به تغییر نت ها تغییر دهید. اگر با موسیقی و سولفژ آشنایی کافی دارید که البته بسیار کمک کننده است و اگر هم ندارید می توانید با گوش دادن آهنگ ها و تکرار و تقلید آن این تمرین را انجام دهید.

دکلمه شعر و متن بهترین تمرین برای تنالیته صدا

برای تمرین تغییر اندازه صدا هنگام سخنرانی می توانید یک متن و یا شعر را انتخاب کنید و این تکنیک را تمرین کنید. یکبار آن را با صدای معمولی بخوانید. بار بعد آن را با صدای بلند بخوانید و برای بار سوم آن را با صدای آهسته بخوانید.

 

سخن آموزان عزیز می توانند جهت آشنایی بیشتر با لحن، به ویدیوی آموزش لحن که در چهار قسمت آماده و در سایت قرار داده شده است، مراجعه کنند. پس از آشنایی با لحن حتما این نکته را مدنظر قرار دهید که فراز و فرود صدا برای اینکه در خدمت لحن قرار بگیرد باید بر اساس تصاویر متن، شعر و یا سخنرانی، مطابق با مفاهیم عینی آن ها تنظیم شود.

2- تمرین تلفظ

دومین بخش تمرین های مرتبط به تمرین های تلفظ برمی گردد. زمانی که شما با تمرین های منظم تنفسی و صداسازی به مرور زمان به یک صدای استاندارد دست پیدا می کنید، باید بتوانید از این صدا و تنفس صحیح به نحو احسن در تلفظ دقیق و درست کلمات بهره ببرید. تلفظ درست هجای حروف سخن و سخنرانی شما را متمایز می کند و به آن زیبایی و جلوه خاصی می بخشد.

 

 

تجربه کار کردن با هزاران سخن آموز به من آموخته است که اغلب مبتدیان در این حوزه روی تلفظ حروف نوک زبانی یعنی حروف ل، ت، ن، د و همچنین تلفظ حروف لبی م، ب، پ و همچنین تلفظ حرف ر مشکل دارند.

تمرین با شمعک

بهترین و مهمترین و اثرگذارترین تمرین تلفظ، تمرین با شمعک است. شمعک وسیله ای است که از جنس چوب، پلاستیک و یا استخوان است و استوانه ای شکل است و در دو سر دارای شیار است که دندان های بالا و پایین در آن قرار می گیرد و به عبارت ساده تر با دهان باز به تمرین تلفظ هجای حروف می پردازیم.

برای شروع تمرین با شمعک حروف لبی و نوک زبانی را به مصوت های کوتاه و بلند تمرین می کنیم. به عنوان مثال حرف میم را به صورت مَ – مِ – مُ – ما – می – مِی – مو – مُو تمرین می کنیم. این تمرین در مورد سایر حروف هم صادق است.

بعد از تمرین حروف با مصوت های کوتاه و بلند، سعی می کنیم این حروف را در قالب کلمات تمرین کنیم به این معنا که کلماتی که این حروف در آن تکرار شده است را انتخاب کرده و آن ها را با شمعک تلفظ می کنیم. به عنوان مثال می توانیم برای تمرین حرف ل از کلماتی مانند لیلا، لالایی، لااله الا الله، الله، لولا، مدلّل و یا کلمات دیگری که حرف ل تکرار شده باشد استفاده کنیم.

 

 تمرین متن خوانی با شمک

بعد از تمرین کلمه ها دیگر می توانیم سراغ متن و شعر برویم و سعی کنیم یک متن کامل را با شمعک تمرین کنیم. زمانی که یک متن را با شمعک می خوانید، مهمترین هدف تلفظ صحیح و غلو شده حروف است. بنابراین در این تمرین، رعایت فراز و فرود صدا اهمیتی ندارد. این تمرین فقط به ما کمک می کند که بتوانیم از تلفظ صحیح، درست و دقیقی برخوردار شویم.

 3- لحن

لحن در تعریف احساس گوینده سخن است که در کلامش ساری و جاری است. اما این احساس به چه معناست و چگونه ساخته و پرداخته می شود موضوع مفصل و مبسوطی است که نیاز به آموزش دارد که توام با نقد بررسی اساتید مربوط می توان به آن دست یافت.

 

 مهمترن تمرین برای یادگیری لحن

مهمترین تمرین برای شروع یادگیری لحن، خوانش شعر نو است. زبان شعر نو نیمایی به زبان گفتاری امروز ما نزدیک است و خواندن و دکلمه این اشعار می تواند اولین قدم برای آموزش لحن باشد. سخن آموزانی که در ابتدای راه آموزش لحن هستند، در ابتدا سراغ اشعارِ با قالب کهن نروند. وزن و موسیقی در اشعار کهن، پررنگ است و همچنین به دلیل فاصله داشتن زبان شعر کهن با زبان گفتاری امروز ما، فراگیری و یادگیری لحن با دشواری مواجه می شود.

 

 

4- تکیه کلام و تکیه هجا

اجرای قوانین مربوط به تکیه کلام و تکیه هجا، یکی از مهمترین موارد در مورد چگونه جذاب صحبت کنیم است. اجرای فراز و فرود صدا و تکیه کلام و تکیه هجا از مهمترین ابزار سخنوران است.

 

 تعریف تکیه کلام و تکیه هجا

به بخش یا هجایی از کلمه که در انتقال معنای کلمه نقش مهمتری دارد تکیه هجا و به کلمه و یا عبارتی که در ساختار یک جمله نقش اساسی از نظر انتقال معنا را داشته باشد تکیه کلام گفته می شود. تکیه هجاها و تکیه کلام ها، اکسان می گیرند و با شدت بیشتری تلفظ می شوند که به این کار، برجسته سازی آوایی یا آکسان گذاری می گویند. در ادامه به برخی از مهمترین قوانین آکسان گذاری اشاره می شود.

 

 قواعد آکسان گذاری در جملات پرسشی، خبری و تعجبی

• در جملات خبری اولویت آکسان گذاری معمولا بر روی عملی ست که اتفاق افتاده است: در ساعت 5 علی به قتل رسیده است
• در جملات پرسشی اولویت آکسان گذاری معمولا بر روی قید زمان و یا مکان می باشد: در ساعت 5 علی به قتل رسید؟
• در جملات شگفت انگیز و تعجبی اولویت آکسان گذاری بر روی مفعول جمله می باشد: در ساعت 5 علی به قتل رسید!
• در کلیه اسم ها و صفت ها در زبان فارسی، تکیه آن در آخرین هجاست. به عنوان مثال اگر کلمه کتاب را در نظر بگیرید و این کلمه را بخش کنید، می شود: کِ – تاب . تکیه این کلمه تاب است که آخرین بخش کلمه است و این بخش است که آکسان می گیرد و با شدت بیشتری تلفظ می شود.

 

 قواعد آکسان گذاری در اسم و صفت

• اگر کلمه ای یک هجایی باشد، تکیه هجا به کل کلمه تعلق می گیرد. مانند سطل، آب
• اگر یای نکره به آخر اسم و صفت اضافه شود تغییری در اکسان گذاری نخواهد داشت.
• اگر یای نسبیت به آخر اسم و صفت اضافه شود، کلمه مجددا بخش می شود و تکیه هجا به بخش آخر تعلق می گیرد.
• اگر اسم یا صفت با الف در انتهای کلمه منادا شود، اکسان گذاری تغییر نمی کند و روی بخش آخر کلمه است.
• اگر اسم یا صفت با ای و یا منادا شود، اکسان از بخش آخر به بخش اول منتقل می شود.

قواعد آکسان گذاری در افعال

• در صیغه های فعل ماضی به جز مفرد غایب،آکسان گذاری روی هجای ماقبل آخر است.
• اگر بای زینت یا تاکید روی افعال بیاید، آکسان گذاری در اول کلمه و روی حرف ب قرار می گیرد. مانند: بفرمود
• در افعال ماضی استمراری، آکسان روی حرف می قرار می گیرد. مانند: می نشست
• در ماضی نقلی، آکسان گذاری روی هجای آخر جزء اصلی فعل (اسم مفعول) قرار دارد. مانند: رفته ام، دیده ای
• در ماضی بعید دو آکسان گذاری وجود دارد یکی روی هجای آخر اسم مفعول و دیگری روی هجای اول فعل معین بودن. مانند: رفته بودم،دیده بودند

 

 

• در فعل مضارع اگر بدون حرف استمرار می استفاده شود، تکیه و آکسان روی هجای آخر است و اگر با می نوشته شود، آکسان روی می است. نویسم، می نویسم
• در فعل امر اگر بدون بای امر نوشته شود، تکیه و آکسان روی هجای آخر است. مانند: پسند و اگر به همراه بای امر استفاده شود، اکسان روی ب است. مانند: بگشای
• در فعل نهی و یا نفی همیشه تکیه و آکسان روی حرف نفی (م) و حرف نهی (ن) است. مانند: مخور، نپوش