فن بیان، مهارت سخن گفتن به نحوی است که مفهوم مورد نظر گوینده را به طور صریح به مخاطب برساند و بیشترین تأثیر را بر او داشته باشد. هدف از فن بیان انتخاب بهترین کلمات و جملات برای سخن گفتن نیست؛ بلکه هدف از آن زیباتر و تأثیرگذارتر سخن گفتن است. داشتن فن بیان مناسب برای برقراری ارتباط مؤثر با دیگران، پیشرفت تحصیلی و شغلی، تأثیرگذاری بر افکار عمومی و توانایی مذاکره و رهبری اهمیت دارد. اولین قدم در داشتن فن بیان مناسب، ساخت یک صدای رسا و حرفه‌ای از طریق کنترل تنفس صحیح است. با داشتن صدای باکیفیتی که قابلیت پیاده‌سازی تکنیک‌های فن بیان را دارد، می‌توانید به لحن مناسبی برسید که برای مخاطب خسته‌کننده نیست و احساس و مفهوم مورد نظر شما را به صورت مؤثر و دقیقی به او منتقل می‌کند.
فن بیان چیست؟
فن بیان به معنای نحوه‌ی ادای کلمات و جملات به گونه‌ای است که بیشترین تأثیر را بر مخاطب داشته باشد و مفهوم سخن را همان گونه که مدنظر گوینده است، به مخاطب بفهماند. در فن بیان بیشتر با عناصر زیبایی‌شناسی سر و کار داریم و می‌خواهیم سخن خود را تا جای امکان زیبا، روان و ملموس بیان کنیم. به بیان دیگر، فن بیان فن چه گفتن نیست؛ فن چگونه گفتن است. گاه پیش می‌آید که می‌دانید که چه می‌خواهید بگویید، اما نمی‌دانید که آن را چطور مطرح کنید که بر مخاطب تأثیرگذار باشد. در بحث فن بیان فرض بر این است که شما محتوای مناسب برای سخن گفتن را دارید؛ یعنی مشکلی در انتخاب کلمات و جملات و محتواسازی ندارید و نحوه بیان به شما کمک می‌کند که بتوانید سخن خود را زیباتر، اثرگذارتر و خوش‌آهنگ‌تر به گوش مخاطب برسانید.
به طور کلی، تکنیک‌ها و نکات فن بیان به ما کمک می‌کند که هر آنچه را که می‌خواهیم بگوییم و در ذهن داریم، به همان خوبی که خود می‌فهمیم و می‌دانیم به دیگران هم منتقل کنیم. بدین معنا که با استفاده بجا و مناسب از کلمات، لحن، فراز و فرود صدا، مکث‌ها و تأکیدها در سخن گفتن، مطلب مورد نظر خود را به گونه‌ای بیان کنیم که برای مخاطب ملموس باشد و همان معنایی که برای ما دارد، برای او نیز ایجاد شود. به طوری که مخاطب هم با ما اشتراک ذهنی پیدا کند و دچار سوء‌تعبیر و سوء‌برداشت از سخن ما نشود.
چرا باید فن بیان قوی داشته باشیم؟
مهارت فن بیان نقش مهمی در جنبه‌های مختلف زندگی فردی، اجتماعی و حرفه‌ای ما ایفا می‌کند. فن بیان فقط به معنای مهارت استفاده از کلمات نیست؛ بلکه به معنای توانمندسازی خود برای برقراری ارتباط، تأثیرگذاری و رهبری مؤثر در حوزه‌های مختلف زندگی است. با داشتن این مهارت می‌توانید توانایی‌های ارتباطی خود را تقویت کنید، روابط معنادار با دیگران برقرار کنید، پیشرفت تحصیلی و شغلی خود را تضمین کنید و تأثیر مثبتی بر جامعه داشته باشید.
برخی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که فن بیان به پیشرفت در آن‌ها کمک می‌کند، عبارت است از:
- برقراری ارتباط مؤثر با دیگران: فن بیان اساس ارتباطات مؤثر بین فردی را تشکیل می‌دهد. چه در ارتباطات فردی و اجتماعی و چه در محیط‌های شغلی و حرفه‌ای، توانایی ما در بیان افکار و ایده‌های خود و انتقال اطلاعات و احساسات از طریق سخن گفتن، بر کیفیت تعاملات و روابط ما با دیگران تأثیر می‌گذارد. توانایی برقراری ارتباط مؤثر و صریح می‌تواند در اعتمادسازی، افزایش درک متقابل و رفع اختلاف‌نظرها نقش مهمی ایفا کند. افزون بر این، آموزش فن بیان به کودکان نیز در افزایش اعتمادبهنفس و تقویت مهارت‌های ارتباطی آن‌ها مؤثر است.
- پیشرفت تحصیلی و شغلی: در حوزه توسعه حرفه‌ای و شغلی، مهارت‌های سخنوری و فن بیان لازمه پیشرفت شغلی و تحصیلی است. از مصاحبه‌ها، جلسات و مذاکرات شغلی گرفته تا ارائه‌های تحصیلی، افرادی که بتوانند ایده‌ها و افکار خود را با اعتمادبهنفس و صراحت بیشتری بیان کنند، شانس موفقیت بیشتری دارند. مهارت‌های فن بیان مؤثر به افراد این امکان را می‌دهد تا دانش و تخصص خود را به نمایش بگذارند، در تصمیم‌گیری‌ها تأثیرگذار بوده و الهام‌بخش تیم خود باشند. مصاحبه شغلی، ارتباط با مشتری، بازاریابی، فروش، بازیگری، روانشناسی، وکالت و املاک از جمله حوزه‌هایی هستند که فن بیان در آن‌ها نقش ایفا می‌کند.
- انتقال پیام تأثیرگذار: بحث فن بیان فراتر از ارتباط محض است. هدف از فن بیان ایجاد و انتقال پیام‌هایی است که برای دیگران تأثیرگذار و الهام‌بخش باشد. فن بیان کمک می‌کند که بتوانید توجه مخاطبان خود را جلب کنید، احساسات آن‌ها را برانگیزید و از طریق کلام خود زمینه‌ساز تغییرات مثبت در آن‌ها شوید.
- رهبری و مدیریت: فن بیان در مدیریت یک مهارت اساسی برای مدیران است. مدیری که فن بیان خوبی نداشته باشد، با چالش‌های بسیاری در سازمان خود روبرو می‌شود. فن بیان قوی و مؤثر برای رهبری و هدایت جنبش‌های مدنی حیاتی است و می‌تواند حمایت توده‌های مردم برای مسائل مهم را جلب کند، الهام‌بخش حرکت‌های جمعی باشد و افکار عمومی را تحت تأثیر قرار دهد. رهبرانی که از فصاحت و فن بیان کافی برخوردار هستند، می‌توانند دید خود را به شیوه مؤثر و گیرایی بیان کنند و گروه‌های مختلف را برای یک هدف مشترک زیر یک چتر گرد هم آورند.
چگونه فن بیان قوی داشته باشیم؟
مقوله اصلی در فن بیان چگونگی تلفظ و ادای کلمات و جملات برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطبین است. مهم‌ترین نکاتی که در فن بیان باید به آن‌ها توجه داشت، صداسازی برای افزایش برد و حجم صدا، تلفظ صحیح حروف و هجاها، تکنیک‌های فن بیان و لحن هستند. برای داشتن فن قوی باید توانایی‌های زیر را در خود تقویت کنید:
گام اول: یک صدای حرفه‌ای بسازید
صدا مهم‌ترین و اصلی‌ترین ابزار فن بیان است. یک صدای رسا و باکیفیت که حاصل تمرین‌های مداوم و منظم است، نقش مهمی در جلب توجه مخاطب و انتقال پیام شما ایفا می‌کند. منظور از داشتن یک صدای قدرتمند و گیرا، ویژگی‌های ذاتی و ژنتیکی صدا نیست. برخی افراد به اشتباه تصور می‌کنند که هر فردی با یک صدایی به دنیا می‌آید و دیگر امکان تغییر قدرت و کیفیت صدای خود را ندارد. هر چند جنس صدا منحصربه‌فرد و تغییرناپذیر است، ظرفیت و کیفیت صدا را می‌توان با تمرینات صداسازی و تقویت عضلات تنفسی بهبود داد. به عبارت دیگر، شما هر صدایی که داشته باشید، می توانید با تمرینات صداسازی، صدای خود را تقویت کنید.
تفاوت یک صدای حرفه‌ای و استاندارد با یک صدای مبتدی در نوع تنفس و کارکرد عضلاتی است که در تولید صدا نقش دارند. دستگاه صوتی انسان شامل اندام مختلف از جمله دیافراگم، عضلات شکمی، قفسه سینه، گردن، عضلات پشت کمر، حتی سینوس‌ها، فک، دهان، لب‌ها، زبان و دندان‌ها است. تقویت دستگاه صوتی تأثیر قابل توجهی روی اندازه، برد و حجم صدا دارد. عامل ضربه‌زننده در صدای ما هوا است. یعنی هوای دم پس از فشرده شدن در ریه‌ها توسط عضلات تنفسی، به تارهای صوتی در حنجره ضربه وارد می‌کند و آن‌ها را به ارتعاش در می‌آورد. ارتعاش تارهای صوتی سبب ایجاد صدا می‌شود.
نحوه کارکرد تارهای صوتی حنجره در اختیار ما نیست و ما کنترلی روی نحوه عملکرد آن نداریم. اما آنچه که در موضوع تنفس و صداسازی مهم است، نحوه ضربه‌زدن با هوا به تارهای صوتی حنجره است. پس اندازه هوایی که در اختیار دارید، بر قدرت و سرعت ضربه‌ای که می‌توانید به تارهای صوتی وارد کنید، تأثیر دارد. روشن است هر قدر کنترل بیشتری روی هوایی که تنفس می‌کنید داشته باشید و قدرت و سرعت عمل این ضربه دقیق‌تر باشد، از کیفیت و ظرفیت صدای بهتری برخوردار خواهید بود.
تنفس صحیح شکمی برای صداسازی حرفه‌ای
اولین قدم در راه داشتن صدای مناسب، تنفس است. همه‌ی صدا روی تنفس صحیح استوار است. تنفس صحیح و درست به شما امکان می‌دهد که صدای خوب تولید کنید و با داشتن صدای خوب می‌توانید تکنیک‌های فن بیان را پیاده کنید و لحن مناسبی داشته باشید. روشن است اگر نتوانید کنترل مناسبی روی تنفس خود داشته باشید، نمی‌توانید به یک صدای استاندارد و حرفه‌ای برسید. بسیاری از افراد در حالت عادی به صورت سینه‌ای نفس می‌کشند. با این حال، در بحث صداسازی، تنفس شکمی یا دیافراگمی به تنفس سینه‌ای ترجیح داده می‌شود. زیرا در تنفس شکمی امکان کنترل بیشتری روی هوای تنفس شده وجود دارد.
در تنفس سینه‌ای قفسه سینه به سمت بالا و شکم به سمت داخل حرکت می‌کند. حرکت قفسه سینه به سمت بالا و پایین، با توجه به حجم و وزن قفسه سینه، مستلزم صرف انرژی زیادی است. به همین دلیل بیش از نیمی از هوایی که از این طریق به دست می‌آید، صرف بالا و پایین رفتن قفسه سینه می‌شود. در نتیجه، حجم هوایی که از طریق تنفس سینه‌ای به دست می‌آید، کم است و کنترل کمتری روی آن وجود دارد. به همین دلیل، تنفس سینه‌ای سطحی‌تر است و نرخ دم و بازدم در آن بیشتر است.
تنفس سینه‌ای باعث می‌شود که نیمی از ظرفیت تولید صدا در ناحیه شکمی از چرخه تولید صدا خارج شود و صدا حجم و طنین لازم را پیدا نکند. به علاوه، به دلیل حجم کم هوا در این نوع تنفس و همچنین عدم وجود کنترل کامل برای ضربه‌زدن به تارهای صوتی به صورت قدرتی و سرعتی، امکان اجرای مناسب تکنیک‌های فن بیان وجود ندارد و اغلب کسانی از تنفس سینه‌ای استفاده می‌کنند، موقع سخن گفتن صدای یکنواختی دارند و باعث خستگی و کسالت مخاطب می‌شوند. از طرفی به دلیل کم بودن حجم هوای باقی‌مانده در تنفس سینه‌ای مجبور هستید که برای تولید یک صدای رسا و باکیفیت، فشار بیشتری به عضلات حنجره وارد کنید تا بتوانید هوا را با شدت بیشتری از گلو خارج کنید. این کار باعث می‌شود که عضلات گلو در حالت انقباض قرار گیرد و اگر بخواهید به مدت طولانی در این حالت صحبت کنید، گلودرد می‌گیرید.
دیافراگم، عضله اصلی درگیر در تنفس شکمی است. عضله دیافراگم یک عضله گنبدی‌شکل است که در زیر ریه‌ها واقع شده است و انقباض و حرکت رو به پایین آن در هنگام دم به ریه‌ها امکان می‌دهد تا کاملاً از هوا پر شوند. تنفس شکمی کارآمدترین و مؤثرترین روش تنفس برای صداسازی در نظر گرفته می‌شود، زیرا در این نوع تنفس امکان کنترل بیشتری روی هوا وجود دارد و با صرف انرژی کمتری می‌توان حجم بیشتری از هوا را در اختیار داشت. به این ترتیب، تنفس شکمی امکان تنفس عمیق‌تر و صداسازی پایدارتر را ممکن می‌کند و فشار روی گلو و طناب‌های صوتی را حداقل می‌کند.
تمرین تنفس شکمی برای تقویت صدا
برای آنکه متوجه شوید که آیا تنفس شما شکمی است یا سینه‌ای، یک دست خود را روی قفسه سینه و دست دیگر را روی شکم قرار دهید و سپس نفس عمیق بکشید. اگر در هنگام دم قفسه سینه شما به سمت بالا و شانه‌های شما به سمت بالا و عقب حرکت کند، تنفس شما سینه‌ای است.
برای تمرین تنفس شکمی روی زمین به صورت طاق‌باز دراز بکشید. پاهای خود را کمی خم کنید تا ستون فقرات شما به صورت کامل با زمین تماس پیدا کند. یک دست خود را روی قفسه سینه و دست دیگر خود را روی شکم قرار دهید. سپس، یک دم عمیق داشته باشید و هوا را با سرعت به صورت “ها” از دهان خود خارج کنید. مراقب باشید که در حین نفس کشیدن سینه شما حرکت نکند و در هنگام بازدم نیز هوا کاملاً از ریه‌ها خارج شود. این تمرین را حداقل ده بار پشت سر هم انجام دهید. در تمرین دوم، پس از دم عمیق در حالت درازکش، هوا را به آهستگی و با ادای مصوت “آ” خارج کنید. آنقدر به این کار ادامه دهید تا هوایی در ریه باقی نماند. این تمرین را نیز حداقل برای 10 بار انجام دهید.
نکته قابل ذکر این است که کسانی که در ابتدا شروع به تمرین‌های تنفسی می‌کنند به دلیل ضعفی که در عضلات بین‌دنده‌ای و عضله دیافراگم دارند، احساس می‌کنند که در این نوع تنفس هوای کمتری نسبت به تنفس سینه‌ای دارند، ولی به مرور و با قوی‌تر شدن این عضلات، این حس هم برطرف می‌شود.
تمرین بلندخوانی برای افزایش برد صدا
یک تمرین ساده اما کارآمد برای داشتن یک صدای قدرتمند، بلندخوانی است. در بلندخوانی باید بدون آنکه فشاری به حنجره یا گلوی شما وارد شود، سعی کنید یک متن یا شعر را با بلندترین صدای ممکن بخوانید. دقت کنید که در هنگام خواندن نباید فریاد بزنید، بلکه باید تنها با صدای بلند متن را بخوانید. در هنگام خواندن متن تلاش کنید تا به صورت شکمی نفس بکشید و این نفس شکمی با بیشترین انرژی ممکن به تارهای صوتی ضربه وارد کند. حداقل یک هفته روزی چند دقیقه این تمرین را تکرار کنید.
گام دوم: کلمات و هجاها را به طور صحیح تلفظ کنید
محکم و شمرده سخن گفتن دو موضوع مهم در فن بیان است و هر کسی می‌خواهد صاحب فن بیان قدرتمند شود و در این زمینه مهارت پیدا کند، باید بتواند این دو ویژگی را در سخن گفتن پیاده کند. محکم و شمرده صحبت کردن به تلفظ صحیح و دقیق مخرج حروف برمی‌گردد. تلفظ صحیح حروف و ادای واضح کلمات و هجاها تأثیر قابل ملاحظه‌ای در تأثیرگذاری کلام دارد و به انتقال واضح پیام و جلوگیری از سوء‌برداشت و سوءتفاهم کمک می‌کند. تلفظ صحیح کلمات و ادای درست همه هجاهای حروف باعث می‌شود، سخن گفتن شما روان شده و از استحکام و قوام کافی نیز برخوردار شود.
تلفظ صحیح و دقیق مخرج حروف در وهله اول به تنفس صحیح و تمرینات منظم صداسازی و در مرحله دوم به قدرت عضله زبان و لب‌ها بستگی دارد. بعد از خروج صدا از مجرای گلو و دهان، با انسدادی که توسط لب‌ها و زبان در مسیر خروجی هوا ایجاد می‌شود، حروف تلفظ می‌شوند. اگر عضله زبان و لب‌ها از قدرت لازم و همچنین، سرعت عمل و روانی لازم برخوردار نباشند، مخرج حروف به درستی تلفظ نمی‌شود و سخن شما، قوام، استحکام و روانی خود را از دست خواهد داد.
بسیاری از افراد هنگام سخن گفتن برخی از مخرج‌های حروف را تلفظ نمی‌کنند و یا آن‌ها را ضعیف تلفظ می‌کنند. به‌خصوص تلفظ صامت‌ها از شدت لازم برخوردار نیست و یا هجاهایی که باید کشیده شود، به خوبی ادا نمی‌شود. برای مثال، در صحبت عامیانه بسیاری از افراد به جای ادای کامل کلمه “چطور” می‌گویند “چطو” و “ر” را تلفظ نمی‌کنند. علاوه بر ادای سرسری کلمات، مشکل دیگر شلی و ضعف زبان است؛ بدین معنا که زبان چرخش لازم برای ادای حروف و هجاها را ندارد. این ضعف عضله لب‌ها و زبان سبب می‌شود که افراد در تلفظ برخی کلمات دچار مشکل شوند و به‌اصطلاح تپق بزنند. تپق زدن به روانی سخن آسیب می‌زند. تمرین‌های مداوم و مستمر تلفظ می‌تواند این مشکل را ظرف چند ماه برطرف کند.
یکی از مهم‌ترین دلایل تند صحبت کردن، عدم تلفظ صحیح و ادای درست مخرج حروف است. البته باید بین سریع حرف زدن و شتاب‌زده حرف زدن تمایز قائل شد. شما می‌توانید با هر سرعتی که می‌خواهید صحبت کنید، به شرط آن که تمامی کلمات و حروف را درست و دقیق تلفظ کنید.
تمرین تلفظ با جملات تمرین بیان
در کنار تمرین‌های تنفس و صداسازی، تمرین‌های تلفظ نیز برای رسیدن به یک فن بیان قدرتمند ضروری است. انجام منظم تمرین‌های تلفظ، به تقویت اندام گفتار و تلفظ دقیق و صحیح کلمات و هجاها کمک می‌کند. البته قبل از انجام هر تمرینی، فرد باید صدای خود را بشناسد و متوجه نحوه حرف زدن خود و نقاط ضعف و قوت آن بشود. بنابراین، اولین قدم آن است که صدای خود را ضبط کنید و به آن گوش فرا دهید. برای این کار می‌توانید متن ساده‌ای را قرائت کرده و صدای خود را ضبط کنید. سپس، به صدای خود گوش دهید و دقت کنید که آیا تک تک حروف و هجاها را آن‌طور که باید تلفظ کرده‌اید یا نه و آیا حروف و صداها را با هم ادغام می‌کنید یا خیر.
یک تمرین خوب تلفظ که به شما کمک می‌کند بتوانید صداها و واج‌ها را به درستی ادا کنید و کمتر تپق بزنید، استفاده از جملات تمرین بیان است. یک جمله معروف در این زمینه عبارت است از:
در لرستان نُه لُرَند و هر لُری نُه نَرّه لُر نَرّه لُر چه نَرّه لُر؟ هر نَرّه لُر نُه نَرّه لُر!
تمرین این جمله و جملات مشابه سبب چالاکی زبان و هماهنگی بهتر بین زبان، لب، دهان و دندان‌ها در تلفظ کلمات و جملات می‌شود. تمرینات دیگری را نیز می‌توانیم برای تلفظ حروف مختلف انجام بدهیم. برای مثال، حروفی که لبی هستند، یعنی از برخورد لب‌ها با یکدیگر ایجاد می‌شوند، مثل م، ب و پ یا حروفی که نوک‌زبانی هستند، یعنی از برخورد نوک‌زبان به پشت دندان‌های بالا تولید می‌شوند، مانند ل، د، ت و ن، به تمرین بیشتری نیاز دارند. معمولا تلفظ حروف نوک‌زبانی برای افراد دشوارتر از حروف پس‌زبانی و لبی است. برای مثال در شعر بالا، تلاقی حروف نوک‌زبانی ل، ت، ن و د با “ر” سبب می‌شود که تلفظ این عبارت دشوار باشد. ادای درست این صداها سبب می‌شود که فن بیان بهتری داشته باشید.
در کنار تمرین‌های تنفس و صداسازی، تمرین‌های تلفظ نیز برای رسیدن به یک فن بیان قدرتمند ضروری است. انجام منظم تمرین‌های تلفظ، به تقویت اندام گفتار و تلفظ دقیق و صحیح کلمات و هجاها کمک می‌کند. البته قبل از انجام هر تمرینی، فرد باید صدای خود را بشناسد و متوجه نحوه حرف زدن خود و نقاط ضعف و قوت آن بشود. بنابراین، اولین قدم آن است که صدای خود را ضبط کنید و به آن گوش فرا دهید. برای این کار می‌توانید متن ساده‌ای را قرائت کرده و صدای خود را ضبط کنید. سپس، به صدای خود گوش دهید و دقت کنید که آیا تک تک حروف و هجاها را آن‌طور که باید تلفظ کرده‌اید یا نه و آیا حروف و صداها را با هم ادغام می‌کنید یا خیر.
یک تمرین خوب تلفظ که به شما کمک می‌کند بتوانید صداها و واج‌ها را به درستی ادا کنید و کمتر تپق بزنید، استفاده از جملات تمرین بیان است. یک جمله معروف در این زمینه عبارت است از:
در لرستان نُه لُرَند و هر لُری نُه نَرّه لُر
نَرّه لُر چه نَرّه لُر؟ هر نَرّه لُر نُه نَرّه لُر!
تمرین این جمله و جملات مشابه سبب چالاکی زبان و هماهنگی بهتر بین زبان، لب، دهان و دندان‌ها در تلفظ کلمات و جملات می‌شود. تمرینات دیگری را نیز می‌توانیم برای تلفظ حروف مختلف انجام بدهیم. برای مثال، حروفی که لبی هستند، یعنی از برخورد لب‌ها با یکدیگر ایجاد می‌شوند، مثل م، ب و پ یا حروفی که نوک‌زبانی هستند، یعنی از برخورد نوک‌زبان به پشت دندان‌های بالا تولید می‌شوند، مانند ل، د، ت و ن، به تمرین بیشتری نیاز دارند. معمولا تلفظ حروف نوک‌زبانی برای افراد دشوارتر از حروف پس‌زبانی و لبی است. برای مثال در شعر بالا، تلاقی حروف نوک‌زبانی ل، ت، ن و د با “ر” سبب می‌شود که تلفظ این عبارت دشوار باشد. ادای درست این صداها سبب می‌شود که فن بیان بهتری داشته باشید.
تمرین تلفظ با شمعک یا خودکار
تمرین با شمعک به مرور زمان سبب تقویت چرخش زبان و لب و بهبود تلفظ می‌شود و به ساخت یک صدای قدرتمند کمک می‌کند. برای انجام این تمرین باید شمعک، مداد یا یک خودکار پلاستیکی را بین دندان‌های بالا و پایین خود قرار دهید و سپس، با صدای بلند شروع به خواندن یک متن کنید. نگه‌داشتن شمعک بین دندان‌ها مانع از بسته شدن راحت فک روی هم می‌شود و در نتیجه نمی‌توانید خیلی ساده حروف را ادا کنید. این امر به‌ویژه برای تلفظ حروف نوک‌زبانی اهمیت می‌یابد. شمعک مثل وزنه‌ای مانع از تلفظ سریع و تیز این حروف می‌شود و شما را با زحمت مواجه می‌کند.
گام سوم: تکنیک‌های فن بیان را در سخن گفتن پیاده کنید
هدف از انجام تمرین‌های تنفسی، تلفظ و صداسازی، دست‌یابی به صدای قدرتمندی است که قابلیت پیاده‌سازی تکنیک‌های فن بیان را داشته باشد. فن بیان تکنیک‌های متفاوتی دارد که فراگیری هر کدام از آن‌ها به شما کمک می‌کند در هنگام سخن گفتن، مفهوم و محتوای مورد نظر خود را به بهترین نحو به مخاطب بفهمانید. برخی از تکنیک‌های فن بیان شامل فراز و فرود صدا، آکسان‌گذاری، تکیه‌کلام‌ها، تکیه‌هجاها و مکث‌ها هستند. رعایت این تکنیک‌ها برای ایجاد لحن مناسب در هنگام سخن گفتن ضروری است. مهم‌ترین مسئله در مورد تکنیک‌های فن بیان، نحوه کاربرد آن‌ها است؛ به این معنا که این تکنیک‌ها را باید چه زمانی، به چه صورتی و به چه اندازه‌ای به کار برد تا تأثیرگذاری کلام بالاتر رود و پیام به طور صریح‌تر به مخاطب منتقل شود.
برخی از مهم‌ترین تکنیک‌های فن بیان در زیر شرح داده شده است:
فراز و فرود صدا
فراز و فرود صدا یا اندازه صدا یکی از تکنیک‌های مهم فن بیان است که در دست‌یابی به لحن مؤثر و گیرا نقش اساسی دارد. منظور از فراز و فرود صدا آن است که اندازه صدا متناسب با سخنی که می‌گویید، در حال تغییر باشد. برای مثال، اگر جایی سخن جدی و مهمی را مطرح می‌کنید، باید اندازه صدای خود را از حد طبیعی بالاتر ببرید. در مقابل، اگر می‌خواهید سخن عاطفی و محبت‌آمیزی را بیان کنید، صدای خود را از اندازه طبیعی قدری پایین‌تر بیاورید. افزایش فراز و فرود صدا از یکنواختی لحن شما جلوگیری می‌کند و جذابیت آن را بیشتر می‌کند. در نتیجه انتقال پیام راحت‌تر صورت می‌گیرد و توجه مخاطب بهتر به مفهوم مورد نظر شما جلب می‌شود.
آکسان‌گذاری
آکسان‌گذاری یا تکیه‌گذاری شامل تأکید بر کلمات یا عبارات خاصی برای نشان دادن اهمیت آن‌ها در پیام است. آکسان‌گذاری می‌تواند روی یک هجا در کلمه یا روی یک کلمه در یک جمله صورت گیرد. در چنین حالتی، آن هجا یا آن کلمه با شدت، مدت زمان و یا بلندی صدای بیشتری نسبت به هجاها و کلمات دیگر تلفظ می‌شود. آکسان‌گذاری به انتقال معنا، نشان دادن اهمیت و بیان احساسات کمک می‌کند و سبب می‌شود که گوینده بتواند توجه مخاطب را به معنی مورد نظر خود در جمله جلب کند. این تکنیک سبب تنوع در لحن می‌شود و نقش مهمی در اثربخشی، رسایی و صراحت کلام ایفا می‌کند.
برای درک بهتر آکسان‌گذاری جمله “من علی را ساعت 5 در کتابخانه دیدم”، در نظر بگیرید. بسته به این‌که کدام بخش از این جمله برای ما اهمیت بیشتری داشته باشد، تأکید بر آن بخش قرار داده می‌شود. برای مثال، اگر دیدن علی از اهمیت بیشتری برخوردار باشد، تأکید روی “علی” گذاشته می‌شود و ادامه جمله به صورت یکنواخت و با شدت پایین‌تر ادا می‌شود. به همین ترتیب، اگر زمان یا مکان دیدن علی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد، تأکید به ترتیب روی “ساعت 5” یا “کتابخانه” گذاشته می‌شود.
مکث‌ها و تکیه‌کلام‌ها
سرعت مناسب کلام به موضوع سخن، نوع مخاطب و هدف بحث بستگی دارد. سخن باید سریع و صریح بیان شود تا به طور واضح به مخاطب منتقل شود، تأثیرگذاری آن افزایش یابد و مخاطب را خسته نکند. اینجا منظور از سریع صحبت کردن، مسئله شتاب‌زدگی در گفتار نیست. بلکه منظور سرعت لازم برای انتقال لحظه‌ای معنا در ذهن مخاطب است. البته توجه به این نکته ضروری است که ما در خلال صحبت نیاز به توقف‌گاه‌هایی داریم که کمک کند مخاطب از فهم کلام ما عقب نماند. بنابراین سخن در عین صراحت و سرعت به مکث نیز نیاز دارد؛ یعنی سکوت‌هایی بین کلمات و جملات که سبب شود مخاطب متوجه سخن ما شود و از ما عقب نیفتد.
بعضی موافع افراد در خلال صحبت مکث‌هایی دارند که ضرورتی ندارد و اندیشه‌ای پشت آن‌ها نیست. حتی بعضی مواقع صداهای موهومی از خود در می‌آورند که روی شنونده تأثیر منفی بر جا گذارند. علت تولید این اصوات فراموش کردن سخن و عقب افتادن از کلام است. معمولا این مشکل در همه انسان‌ها حتی در سخنرانان حرفه‌ای وجود دارد. افرادی که فن بیان را نمی‌شناسند، معمولاً با مکث‌های طولانی و غیرمنتظره، استفاده از اصواتی مانند “آم” و یا استفاده از کلمات تکراری مانند “مثلاً” سعی در رفع مشکل دارند. اما سخنرانان حرفه‌ای از دایره واژگان یا تکیه‌کلام‌های متنوعی برای پر کردن فضای خالی در خلال صحبت استفاده می‌کنند. تنوع تکیه‌کلام‌ها و استفاده تناوبی از آن‌ها سبب می‌شود که سخن تکراری به نظر نرسد و در عین حال، با جملات قبل و بعد ارتباط معنایی پیدا کند. به این ترتیب مخاطب نه تنها متوجه خالی بودن این فضا و تکرار در تکیه‌کلام نمی‌شود، بلکه احساس می‌کند این تکیه‌کلام‌ها جزئی از بافت کلام هستند.
گام چهارم: لحن مناسب داشته باشید
لحن احساسی است که گوینده هنگام سخن گفتن دارد و با صدای خود به مخاطب منتقل می‌کند. داشتن لحن مناسب به انتقال احساسات به مخاطب و جلب توجه او به موضوعات مهم کمک می‌کند و از یکنواختی کلام که سبب خستگی مخاطب می‌شود، جلوگیری می‌کند. لحن انواع گوناگونی دارد و انتخاب لحن مناسب به موضوع سخن و مخاطب بحث بستگی دارد. بسته به محتوای کلام، لحن گوینده می‌تواند خنثی، پرسشی، رسمی، غیررسمی، تعجبی، طنز، طعنه‌آمیز، ستایشی، خشمگین و مانند آن باشد.
بسیاری لحن را معادل فن بیان می‌دانند. لحن همان فن بیان نیست، اما لحن درست مهم‌ترین رکن فن بیان است و همه تکنیک‌های فن بیان مانند فراز و فرود صدا، آکسان‌گذاری و مکث‌ها باید در خدمت لحن قرار گیرند. اگر متن یا شعر می‌خوانیم یا سخنرانی می‌کنیم، همه تکنیک‌های فن بیان باید در خدمت لحن صورت گیرد. بسیاری از افراد هنگام خواندن شعر، متن، دیالوگ‌گویی و یا سخنرانی فاقد لحن هستند؛ به این معنا که سخن آن‌ها فاقد هر گونه احساس است و نمی‌تواند تصویر مشخصی را به مخاطب منتقل کند.
لحن به منزله دستگاه مبدلی است که تصویر سخنران از موضوع سخنرانی را به مخاطب منتقل می‌کند. هر قدر گوینده لحن بهتری داشته باشد، این دو تصویر شباهت بیشتری به هم خواهند داشت. دست‌یابی به لحن مناسب به درک سخنران از موضوع سخنرانی بستگی دارد. به علاوه، تسلط او بر تکنیک‌های فن بیان، تنفس صحیح، صداسازی و تلفظ مناسب در رسیدن به لحن مناسب مؤثر است. اگر بتوانید با تمرین‌های صداسازی منظم صاحب صدایی شوید که قابلیت‌ها و کیفیت لازم برای پیاده‌سازی تکنیک‌های فن بیان را داشته باشد، در بحث لحن نیز می‌توانید رشد کنید و صاحب لحن درست و اختصاصی شوید که روی دیگران تأثیر می‌گذارد و تصاویر ذهنی شما را به درستی به مخاطب منتقل می‌کند.
با تمرینات زیر فن بیان خود را قوی‌تر کنید
تمرینات فن بیان به شما کمک می‌کند تا بتوانید با تقویت اندام گفتاری خود صدای رساتری بسازید، لحن و بیان بهتری داشته باشید و تمرکز و اعتمادبهنفس خود را افزایش دهید. برخی از تمرینات مهمی که به شما کمک می‌کند فن بیان قوی‌تری داشته باشید، عبارت‌اند از:
تمرین متن‌خوانی
تمرین متن‌خوانی یکی از تمرینات مهم و کاربردی برای تقویت فن بیان و سخنرانی است. هدف از متن‌خوانی آن است که بتوانید هر متنی را متناسب با موضوع و مفهوم آن به بهترین نحو ممکن به مخاطب منتقل کنید. استفاده از متون متنوع با موضوعات گوناگون مانند متون گزارشی، خبری، انشایی، کمدی، تراژدی، ادبی و داستانی برای تمرین فن بیان، به شما کمک می‌کند تا اندام گفتاری خود را تقویت کنید و پیاده‌سازی لحن‌های مختلف را برای انتقال بهتر پیام تمرین کنید.
تمرین دکلمه‌خوانی
در کتاب “فرهنگ بزرگ سخن” تألیف دکتر حسن انوری، دکلمه به عنوان “فن خواندن شعر یا متن به طوری که آهنگین و با شور و حرارت باشد و بتواند احساسی متناسب با موضوع شعر یا متن مذکور را به مخاطب القا کند”، تعریف می‌شود. دکلمه‌خوانی مستلزم تسلط بر متن، صداسازی و لحن و بیان مناسب است. دکلمه‌خوانی می‌تواند به عنوان ابزاری برای آموزش فن بیان و سخنوری مورد استفاده قرار گیرد. تمرین دکلمه‌خوانی می‌تواند اندام گفتار از جمله زبان و عضلات دهان و گلو را برای تولید صدای رساتر تقویت کند و به بهبود لحن و افزایش دایره واژگان شما کمک کند.
در تمرین دکلمه‌خوانی توصیه می شود که در آغاز کار از شعر نو مانند اشعار نیما یوشیج، سهراب سپهری، مهدی اخوان ثالث و احمد شاملو برای تمرین استفاده کنید و پس از کسب مهارت به سراغ شعر کهن مانند اشعار حافظ و سعدی بروید، زیرا رعایت وزن، عروض و قافیه در شعر کهن به مراتب دشوار است.
افزایش دایره واژگان
داشتن دایره واژگان گسترده نقش مهمی در فن بیان قوی دارد، زیرا به شما کمک می‌کند تا روان‌تر صحبت کنید و مفهوم مورد نظر خود را به صورت روشن و واضح به مخاطب انتقال دهید. مطالعه کتاب‌ها، مقالات و متون مختلف، گوش دادن به سخنرانی‌ها و گفتگو و بحث با دیگران در یادگیری کلمات جدید فارسی مؤثر است. به علاوه، می‌توانید با تمرین واژه‌پردازی، مترادف‌سازی، متن‌خوانی، دکلمه‌خوانی و کلمات قصار دایره لغات خود را افزایش دهید و فن بیان خود را تقویت کنید.
